Εγκυκλοπαίδεια ή Συστηματικό λεξικό των επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων

(Encyclopédie). Εκλαϊκευτικό έργο της επιστήμης και της φιλοσοφίας που εκδόθηκε στο Παρίσι από το 1751 έως το 1772. Περιλάμβανε 17 τόμους, επιπλέον 11 τόμους με πίνακες, ένα πεντάτομο συμπλήρωμα και ένα δίτομο ευρετήριο. Η Ε., πρώτη πρακτική εφαρμογή μιας σειράς εγκυκλοπαιδικών σχεδίων των αρχών του 18ου αι., γεννήθηκε ως απλή μετάφραση της Κυκλοπαιδείας του Άγγλου Εφρέμ Τσάμπερς (Λονδίνο, 1728). Έπειτα από μια αρχική περίοδο μάλλον ασυστηματοποίητης εργασίας, κατά τη διάρκεια της οποίας ο αβάς Γκιά ντε Μαλβ προσπάθησε να δώσει στο έργο στενά τεχνικοεπιστημονικό περιεχόμενο, ο βιβλιοπώλης και εκδότης Λε Μπρετόν εμπιστεύτηκε (1747) τη διεύθυνση του έργου στον Ντιντερό και στον Ντ’ Αλαμπέρ, μεταφραστή και επιμελητή του επιστημονικού τμήματος της Ε. αντίστοιχα. Παρότι χρησιμοποίησαν ένα μεγάλο μέρος του ήδη επεξεργασμένου υλικού, οι δύο φιλόσοφοι άλλαξαν το αρχικό σχέδιο, φιλοδοξώντας να συντάξουν ένα πρωτότυπο έργο που να ανταποκρίνεται περισσότερο στους επαναστατικούς σκοπούς του πολιτισμού. Το 1750 κυκλοφόρησε ένα διαφημιστικό φυλλάδιο της Ε., το οποίο είχε συντάξει ο Ντιντερό, και τον επόμενο χρόνο εκδόθηκε ο πρώτος τόμος με τον Πρόλογο του Ντ’ Αλαμπέρ, στον οποίο αναπτυσσόταν ο διπλός σκοπός που επεδίωκε το έργο: «να εκθέσει στο μέτρο του δυνατού τη σειρά και τη συνάρτηση των γνώσεων, να περιλάβει για κάθε επιστήμη και για κάθε τέχνη, ελευθερία ή μηχανική, τις γενικές αρχές που αποτελούν τη βάση της και τις πιο βασικές λεπτομέρειες που αποτελούν την ουσία και την υπόστασή της». Από την αρχή ακόμα, η προσωπικότητα του Ντιντερό έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μεθοδολογική κατεύθυνση και στη φιλοσοφικοπολιτική θεμελίωση της Ε. Ο Ντιντερό, έχοντας συνείδηση του γεγονότος ότι οι καιροί και οι περιστάσεις δεν επέτρεπαν να διαμορφωθεί μια κοινή οργανική βάση πάνω στην οποία θα θεμελιωνόταν μία αυθεντική συλλογική εργασία, έδωσε ενότητα και συνοχή στο έργο με την προσωπικότητά του και αποτέλεσε εγγύηση για τη συνέχισή του για είκοσι και περισσότερα χρόνια. Από το 1759 ο Ντιντερό έμεινε μόνος διευθυντής, αφού ο Ντ’ Αλαμπέρ εγκατέλειψε τη θέση του, ύστερα από ένα διάταγμα του Κοινοβουλίου που καταδίκαζε την Ε. και καταργούσε τα προνόμιά της. Η Ε. δέχτηκε πολλές επιθέσεις και καταδικάστηκε πολλές φορές, εξαιτίας του αντιαπολυταρχικού και συχνά συγκαλυμμένα αθεϊστικού περιεχομένου της, ήδη από την έκδοση (1752) του δεύτερου τόμου της. Η επιτηδειότητα όμως του Λε Μπρετόν, η εύστροφη σύνεση του Ντιντερό, η προστασία ισχυρών προσώπων και η ευρύτατη δημοτικότητα του έργου επέτρεψαν στους εγκυκλοπαιδιστές να φέρουν σε πέρας την εργασία (ο αριθμός των συνδρομητών ανέβηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα από 1.000 σε 4.000 και περισσότερους). Το 1765 εκδόθηκαν οι τελευταίοι δέκα τόμοι με πολυάριθμες περικοπές που τις έκανε ο Λε Μπρετόν, χωρίς να το γνωρίζει ο Ντιντερό, ο οποίος εκδήλωνε μεγάλη δυσφορία. Το 1772 το έργο ολοκληρώθηκε με την έκδοση των δύο τελευταίων τόμων που περιείχαν πίνακες. Ούτε ο Ντιντερό ούτε ο εκδότης Λε Μπρετόν είχαν ανάμειξη στις διαδοχικές συμπληρώσεις, που δεν είχαν τίποτα κοινό με το πνεύμα της Ε. Πολλές παραποιήσεις του έργου έγιναν και έξω από τη Γαλλία, άλλοτε σκόπιμα και άλλοτε εξαιτίας της έλλειψης ευσυνειδησίας των μεταφραστών. Με την Ε., μεταξύ άλλων, συνεργάστηκαν οι Κοντιγιάκ (φιλοσοφία), Κοντορσέ (μαθηματικά), Σαρλ Ντικλό (κριτική τέχνης, ιστορία), Ελβέτιος (φιλοσοφία), Ολμπάχ (χημεία, φυσιογνωστικές επιστήμες), Μαλέ (θεολογία), Ζαν Φρανσουά Μαρμοντέλ (λογοτεχνική κριτική), Μοντεσκιέ (κριτική τέχνης, φιλοσοφία), Κενέ (πολιτική οικονομία), Ρουσό (μουσική κριτική), Τιργκό (δίκαιο, πολιτική οικονομία), Βολτέρος (λογοτεχνική κριτική, ιστορία). Παρότι όμως ο αριθμός των συνεργατών ήταν μεγάλος, η ουσιαστική συνεισφορά των διάσημων αυτών προσωπικοτήτων στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της Ε. υπήρξε ασήμαντη. Ο πραγματικός δημιουργός της Ε. παραμένει ο Ντιντερό, ο οποίος έγραψε ή ξαναδούλεψε ουσιαστικά το μεγαλύτερο μέρος των άρθρων και ήξερε να συγκεράσει, όταν χρειαζόταν, τις αρχές με τις πρακτικές ανάγκες (να μην επισύρει κυρώσεις από μέρους της εξουσίας, να μην εκθέσει σε κίνδυνο το κοινό μέτωπο των φιλοσόφων), χωρίς ποτέ να λείψει από τη μάχη των ιδεών, η οποία απαιτούσε, μαζί με το θάρρος και την έλλειψη προκαταλήψεων, τη δύσκολη αρετή της στρατηγικής. Όσον αφορά το τεράστιο έργο της σύνταξης, αφανής αλλά πολύτιμος συνεργάτης υπήρξε ο ιππότης Λουί ντε Ζοκούρ, συγγραφέας πολυάριθμων άρθρων. Από τα σπουδαιότερα άρθρα της Ε., που συχνά κρύβουν τις πιο επαναστατικές ιδέες με αφορμή λήμματα λιγότερο σημαντικά και λιγότερο ύποπτα, αναφέρονται: Agnus Scythicus (του Ντιντερό, δείγμα ακριβώς ανατρεπτικού κειμένου με μία αθώα πρόφαση), Art (τέχνη, του Ντιντερό), Bas (κάλτσα), Carême (στο οποίο, με το πρόσχημα ότι αναλύεται η Σαρακοστή, υπονομεύεται το μυστικιστικό περιεχόμενό της), Corruption (διαφθορά), Égalité naturelle (φυσική ισότητα, του Ζοκούρ), Fanatisme (φανατισμός), Fermier (κτηματίες, του Κενέ), Foire (πανηγύρι, του Τιργκό), Genève (Γενεύη, του Ντ’ Αλαμπέρ: αιτία μιας πολεμικής με θέμα το θέατρο μεταξύ των εγκυκλοπαιδιστών και του Ρουσό), Homme (άνθρωπος, του Ντιντερό), Espèce humaine (ανθρώπινο είδος, του Ντιντερό), Industrie (βιομηχανία, του Ζοκούρ), Liberté (ελευθερία, του Ζοκούρ), Manufacture (βιοτεχνία), Metallurgie (μεταλλουργία, του Ολμπάχ), Peuple (λαός), Proprieté (ιδιοκτησία, του Ντιντερό), Tolérance (ανοχή) κλπ. Η Ε. υπήρξε, παρά τα περιορισμένα όριά της, η μεγαλύτερη συλλογική πνευματική εμπειρία του 18ου αι. Προσέφερε το έδαφος για τη συνάντηση τεχνών, επιστημών και επαγγελμάτων, που ονειρεύονταν πάντα οι φιλόσοφοι του 18ου αι. Κυρίως, όμως, υπήρξε ο πόλος έλξης και το σημείο αναφοράς για τις ιδέες που έμελλε να οδηγήσουν τη γαλλική αστική τάξη στην Επανάσταση του 1789 και χάρη στις οποίες πραγματοποιήθηκε αποφασιστική στροφή στην ιστορία της νεότερης σκέψης.